عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 10

از عناصر بسيار مهم بازارهاي ايران است. لغت خان واژه‏ي فارسي است و در ايران، تا قرن چهار و پنج به کار برده مي‏شد؛ لکن طي سه قرن اخير از واژه‏ي سراي و کاروان‏سراي استفاده شده است. البته به کاربردن خان مادر شاه (کاروان‏سراي مادر شاه)، در اصفهان اصطلاحي کاملا استثنايي است که به مهمان‏سراي عباسي اصفهان اطلاق مي‏شده است. در کشورهاي عرب زبان چون مصر، لبنان، سوريه، فلسطين، کويت، عربستان و ترکيه اين لغت به کار مي‏رفته؛ اما لکن در کشورهاي شمال غربي آفريقا چون ليبي، تونس، الجزاير و مراکش، مراکز تجاري مشابه خان را با امکان اقامت موقت براي بازرگانان «فندق» مي‏نامند که واژه‏اي يوناني است (20) امروزه واژه‏ي فندق در مصر و ديگر ممالک عربي جهان اسلام به جاي مهمان‏سرا به کار برده مي‏شود. در شهرهاي زيارتي ايران و تهران نيز از اين واژه به معني مهمان‏سرا استفاده مي‏شود. ياقوت حموي در نوشته‏هاي خود در اواخر قرن پنجم، کاروان‏سرا يا خان‏هاي بغداد را دار ناميده که به معني قصر آمده و در دوران صفويه تا پايان قاجاريه از واژه‏ي دارالسلطنه استفاده مي‏شده است.
اغلب نويسندگان واژه‏ي سرا و کاروان‏سرا را به اشتباه مترادف به کار مي‏برند، زيرا تمايزي بين اين دو واژه از نظر کاربردي وجود دارد، به طوري که از کاروان‏سرا به منظور اسکان موقت کاروانيان و اقامت موقت شبانه و روزانه و باراندازي کالا استفاده مي‏شد و در خارج از شهرها و در مسير جاده‏هاي کاروان‏رو نيز کاروان‏سراهايي احداث مي‏شد تا در فواصل مختلف مسافران و حيوانات بارکش در آن‏ها به استراحت بپردازند. از طبقات پايين کاروان‏سراها معمولا به عنوان اصطبل استفاده مي‏کردند، در حالي که سراها فاقد اصطبل بوده و حتي‏الامکان اقامت شبانه در آن‏ها نيز مقدور نبوده است. در سراهاي اصفهان مکاني به نام «بهاربند» (باربند) بوده که در محل ورودي‏هاي سراها قرار داشته و چهارپايان بعد از تخليه‏ي بار آن محل را ترک مي‏کردند.
با صنعتي شدن کشور و ورود وسايط نقليه‏ي موتوري، کاروان‏سراها کاربري خود را از دست دادند؛ گاهي از آن‏ها به عنوان پارکينگ و زماني انبار و يا محل استقرار صنايع توليدي سبک از جمله بافندگي استفاده مي‏شود. از خصوصيات کاروان‏سراهاي اصفهان شباهت معماري و هم‏شکل بودن و داشتن حياطي مربعي يا مستطيل شکل با ايوان که حجره‏ها دور تا دور آن قرار دارند، مي‏باشد. کاروان‏سراها اغلب داراي دالان و تاق‏هاي مجللند. نام اغلب کاروان‏سراهاي اصفهان از اسم سازندگان آن و يا کالاهاي فروش در آن و زماني به نام گروه‏هايي از کاروانيان يک شهر که اغلب در آن اتراق مي‏کردند گرفته شده است. در اصفهان کاروان‏سراهايي که داراي ايوان‏هاي سراسري هستند متعلق به عصر صفويه مي‏باشند که طبقه‏ي بالاي آنها، داراي راهروهايي است که انسان را به حجره هدايت مي‏کند، مانند کاروان‏سراهاي مادر شاه (خان مادر شاه)؛ اغلب کاروان‏سراهاي اصفهان دو طبقه و بعضي از آن‏ها که در عصر قاجاريه ساخته شده داراي مهتابي (21)
گوشه‏هاي اغلب کاروان‏سراها به صورت پخ ساخته شده که گاهي به وسيله‏ي پله‏اي و گاهي از طريق دالان‏ها به طبقه‏ي بالا راه مي‏يابد. مکان‏يابي کاروان‏سراها در بازار اصفهان نسبت به راسته‏ها قاعده و قانون معيني ندارد، لکن بيش‏تر آن‏ها در دو سوي راسته‏ي اصلي قرار گرفته‏اند. نزديکي و پيوستگي مکان راسته و خان يکي از خصوصيات بارز اصفهان است و اين نزديکي عملا ارتباط عمده و خرده‏فروشي‏ها را آسان کرده و بدان‏ها نظم مي‏بخشد. به طور کلي کاروان‏سراها در ايران و اصفهان سرپوشيده نيستند. کاروان‏سراها نه تنها در اين شهر بلکه در بازار تمام شهرهاي سنتي ايران از اجزاي اصلي بازار شمرده مي‏شدند و واژه‏ي متفاوتي را براي آن‏ها به کار مي‏بردند چون کاربات، رباط، ساباط، و خان که کارکردي مشابه همديگر داشتند، لکن از نظر کالبدي - معماري با يکديگر فرق داشتند (22) بعضي از نويسندگان معتقدند که واژه‏ي کاروان‏سرا از دو کلمه‏ي کاروان به معني گروه مسافران (قافله) و سرا به معني خانه و مکان مشتق از پهلوي ساساني است (23) لکن قدمت بناهاي آن کهن‏تر از اين عصر و به دوره‏ي هخامنشيان مي‏رسد. دوران طلايي بناي کاروان‏سراها در اصفهان و ايران به عصر صفويه مي‏رسد که با رونق تجاري کشور در ارتباط مستقيم بوده است.
گفتيم که در سراها امکان اقامت شبانه و سکونت موقت مقدور نيست و در شهرهاي سنتي ايران به ويژه اصفهان نقش مراکز عمده‏فروشي را به عهده گرفته‏اند که کالاهاي وارداتي و صادراتي را در خود جاي داده است. حتي دفاتر تجارتخانه‏هاي خارجي به ويژه در گذشته، دفاتر بازرگانان محلي و دلالان سرشناس و انبار و دفاتر تجاري در آن‏ها قرار داشتند.
چهارپايان را به داخل سراها معمولا راهي نبوده است، ولي مکان‏هاي مخصوصي است که صرفا براي خالي کردن بار از آن محل‏ها استفاده مي‏کنند که آنها را باربند يا بهاربند مي‏نامند. معمولا جابجايي بارها به عهده‏ي انسان‏ها است. در حواشي بازار پس‏کوچه‏هايي وجود دارد که ورودي کاروان‏سراها به آنها باز مي‏شود و باراندازها همان جا قرار دارند. اين کوچه‏ها براي جابه‏جايي کالا به وسيله‏ي چهارپايان مورد استفاده قرار مي‏گرفتند و يا از طريق دالان‏ها به راسته‏ها آورده مي‏شدند. در واقع در بازار قسمت سواره و پياده از هم جداست و اصولا ورود سواره‏ها به داخل بازار و راسته‏ها ممنوع است و اگر در بعضي از راسته‏هاي اصفهان وسائط نقليه‏ي موتوري به حرکت در مي‏آيد عدم مديريت در بخش بازار را براي ما روشن مي‏سازد.
بعضي از کاروان‏سراها داراي درب‏هاي ورودي متعددي هستند؛ داشتن اصطبل و انبار از خصوصيات آن کاروان‏سراهاست. بعضي از کاروان‏سراها در محل ورودي داراي بازارچه‏اي به نام علافخانه بودند. روي در ورودي اصلي کاروان‏سراها چند اتاق قرار دارد که به کاروان‏سالار (مدير کاروان‏سرا) تعلق داشته است. بالاي ساختمان سرا گاهي اتاقکي توجه انسان را به خود جلب مي‏کند که به منظور ديدباني احداث شده است و معمولا شب‏گردها در آن‏ها استقرار دارند. نمونه‏ي اين نوع محل ديدباني را در سراي مخلص مشاهده مي‏کنيم.